Του Θάνου Ξυδόπουλου
Μπορεί ο κορωνοϊός SARS-CoV-2 να διέφυγε από εργαστήριο υψηλού κινδύνου; Ανεξάρτητα από την απάντηση, ο κίνδυνος μελλοντικών πανδημιών που προέρχονται από εργαστήρια έρευνας με επικίνδυνα παθογόνα είναι πραγματικός.
Το επίκεντρο αυτής της συζήτησης είναι το Ινστιτούτο Ιολογίας που βρίσκεται στα λοφώδη περίχωρα της Γουχάν. Είναι μόνο ένα από τα 59 τέτοια εργαστήρια σε λειτουργία σε όλο τον κόσμο. Γνωστά ως εργαστήρια βιοασφάλειας επιπέδου 4 (BSL4), έχουν κατασκευαστεί έτσι ώστε οι ερευνητές να μπορούν να εργαστούν με ασφάλεια με τα πιο επικίνδυνα παθογόνα στον πλανήτη -αυτά που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές ασθένειες και για τα οποία δεν υπάρχει θεραπεία ή εμβόλιο. Οι ερευνητές υποχρεούνται να φορούν στολές πλήρους σώματος με ανεξάρτητο οξυγόνο.
Τέτοια εργαστήρια βρίσκονται σε 23 χώρες και η μεγαλύτερη συγκέντρωση είναι στην Ευρώπη, με 25 εργαστήρια. Η Βόρεια Αμερική και η Ασία έχουν 14 και 13 αντίστοιχα. Η Αυστραλία έχει τέσσερα και η Αφρική τρία. Όπως το Ινστιτούτο Ιολογίας της Γιουχάν τα τρία τέταρτα των εργαστηρίων BSL4 στον κόσμο βρίσκονται σε αστικά κέντρα.
Με χώρο εργαστηρίου 3.000 τετραγωνικά μέτρα, το Ινστιτούτο Ιολογίας της Γουχάν είναι το μεγαλύτερο εργαστήριο BSL4 στον κόσμο, αν και σύντομα θα ξεπεραστεί από ένα άλλο εργαστήριο που ανήκει στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Κάνσας στις ΗΠΑ. Τα περισσότερα εργαστήρια είναι σημαντικά μικρότερα, με τα μισά από τα 44 εργαστήρια όπου υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα να είναι κάτω των 200 m².
Περίπου το 60% των εργαστηρίων BSL4 είναι κυβερνητικά ιδρύματα δημόσιας υγείας, αφήνοντας το 20% σε πανεπιστήμια και το 20% σε οργανισμούς βιολογικής προστασίας. Αυτά τα εργαστήρια είτε χρησιμοποιούνται για τη διάγνωση λοιμώξεων με πολύ θανατηφόρα και μεταδοτικά παθογόνα, είτε χρησιμοποιούνται για την έρευνα των παθογόνων προς βελτίωση της επιστημονικής κατανόησης του τρόπου λειτουργίας τους και για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων, εμβολίων και διαγνωστικών εξετάσεων.
Κατά πόσο τα εργαστήρια είναι ασφαλή;
Ο Παγκόσμιος Δείκτης Ασφάλειας Υγείας, ο οποίος μετρά κατά πόσον οι χώρες έχουν νομοθεσία, κανονισμούς, οργανισμούς εποπτείας, πολιτικές και εκπαίδευση σχετικά με τη βιοασφάλεια, είναι διδακτική. Με επικεφαλής την Πρωτοβουλία Nuclear Threat Initiative που εδρεύει στις ΗΠΑ, ο δείκτης δείχνει ότι μόνο το ένα τέταρτο των χωρών με εργαστήρια BSL4 έλαβε υψηλές βαθμολογίες για τη βιοασφάλεια. Αυτό υποδηλώνει μεγάλο περιθώριο βελτίωσης για τις χώρες να αναπτύξουν ολοκληρωμένα συστήματα διαχείρισης βιολογικών κινδύνων.
Η ιδιότητα του μέλους στο φόρουμ είναι ένας άλλος δείκτης των εθνικών πρακτικών βιοασφάλειας. Μόνο το 40% των χωρών με εργαστήρια BSL4 είναι μέλη του φόρουμ: Αυστραλία, Καναδάς, Γαλλία, Γερμανία, Ιαπωνία, Σιγκαπούρη, Ελβετία, Ηνωμένο Βασίλειο και ΗΠΑ. Και κανένα εργαστήριο δεν έχει εγγραφεί ακόμη στο εθελοντικό σύστημα διαχείρισης βιολογικών κινδύνων (ISO 35001), το οποίο εισήχθη το 2019 για τη θέσπιση διαδικασιών διαχείρισης και μείωσης των κινδύνων βιοασφάλειας.
Η συντριπτική πλειονότητα των χωρών με εργαστήρια τέτοιου είδους δεν ρυθμίζει την έρευνα "διπλής χρήσης", η οποία αναφέρεται σε πειράματα που διεξάγονται για ειρηνικούς σκοπούς αλλά μπορούν να προσαρμοστούν ώστε να προκαλέσουν βλάβη ούτε ρυθμίζει την έρευνα που επικεντρώνεται στην αύξηση της ικανότητας ενός παθογόνου να προκαλεί ασθένεια.
Τρεις από τις 23 χώρες με εργαστήρια BSL4 (Αυστραλία, Καναδάς και ΗΠΑ) έχουν εθνικές πολιτικές για την εποπτεία της έρευνας διπλής χρήσης. Τουλάχιστον τρεις άλλες χώρες (Γερμανία, Ελβετία και Ηνωμένο Βασίλειο) έχουν κάποια μορφή εποπτείας διπλής χρήσης, όπου, για παράδειγμα, οι χρηματοδοτικοί οργανισμοί απαιτούν από τους παραλήπτες των επιχορηγήσεων να επανεξετάσουν την έρευνά τους για επιπτώσεις διπλής χρήσης.
Τα παραπάνω είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά καθώς περισσότερες χώρες αναμένεται να αναζητήσουν εργαστήρια BSL4, μετά την πανδημία ως μέρος μιας ανανεωμένης έμφασης στην ετοιμότητα και την αντίδραση σε πανδημίες.
Ενώ η πανδημία COVID-19 έχει χρησιμεύσει ως έντονη υπενθύμιση των κινδύνων που προκαλούν οι μολυσματικές ασθένειες πρέπει επίσης να έχουμε κατά νου ότι μια τέτοια έρευνα μπορεί να έχει τους δικούς της κινδύνους.
