Σύνταξη-επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Να τι μάθαμε από τα σκουλήκια, τη μύγα των φρούτων (Δροσόφιλα) και τους αιωνόβιους σχετικά με την αντιμετώπιση της σταθερής πορείας του χρόνου.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο Tom Perls συνάντησε δύο άτομα που θα του άλλαζαν τη ζωή. Ο Perls, τότε συνεργάτης γεροντολογίας στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, επισκεπτόταν το Εβραϊκό Κέντρο Αποκατάστασης της Γήρανσης της Βοστώνης και χρειάστηκε να δει μερικούς ασθενείς του, που έτυχε να είναι πάνω από 100. Όμως, δεν τους βρήκε στα δωμάτιά τους. Τελικά εντόπισε έναν ασθενή, μια γυναίκα 103 ετών. Ήταν απασχολημένη παίζοντας Chopin και Mozart στο πιάνο. Ο άλλος ασθενής, ένας 101χρονος πρώην ράφτης, βρέθηκε στο τμήμα εργοθεραπείας να διορθώνει ρούχα των συγκατοίκων του.
«Με εξέπληξαν τελείως και τότε έγινε η επιφοίτηση», λέει ο Perls, ο οποίος τώρα εδρεύει στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης. «Αυτοί οι άνθρωποι φαινόταν να γερνούν απίστευτα αργά σε σύγκριση με άλλους». Ο Perls αποφάσισε να διερευνήσει τα μυστικά της μακροζωίας τους και ορκίστηκε να βρει όσους περισσότερους αιωνόβιους μπορούσε. Το έργο έγινε γνωστό ως η Μελέτη Αιωνόβιων της Νέας Αγγλίας, η μεγαλύτερη μελέτη στον κόσμο για εξαιρετικά ηλικιωμένους.
Οι αιωνόβιοι είναι τώρα λιγότερο σπάνιοι από ότι παλιά. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, υπήρχαν εν ζωή το 2020, 15.120 αιωνόβιοι (σχεδόν το διπλάσιο ποσοστό το 2002), σύμφωνα με το Γραφείο Εθνικών Στατιστικών. Αλλά το να πληροί κανείς στην Βρετανία, τις προϋποθέσεις προκειμένου να λάβει ευχετήρια κάρτα γενεθλίων από τη βασίλισσα, εξακολουθεί να είναι ένα αξιοσημείωτο κατόρθωμα.
Να τι λένε οι ειδικοί της μακροζωίας για την επιστήμη που μπορεί να βοηθήσει όλους μας να φτάσουμε μέχρι εκεί και τις εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά με τη γήρανση, που πρέπει να σταματήσουμε να πιστεύουμε.
Μύθος: Υπάρχει ένας λόγος γήρανσης που σχετίζεται με την εξέλιξη των ειδών
Για να καταλάβουμε πώς να επιβραδύνουμε (ή ακόμα και να σταματήσουμε) τη γήρανση, πρέπει να γνωρίζουμε κατ´ αρχή, για ποιο λόγο αυτή συμβαίνει στο σώμα μας. Η βιολόγος Cathy Slack από το Πανεπιστήμιο Aston, λέει πως οι επιστήμονες δεν είναι ακόμη 100% σίγουροι. «Από την καθαρά θεωρητική σκοπιά της εξέλιξης, δεν υπάρχει ωφέλιμος λόγος για την γήρανση», λέει. Παλιά πιστεύαμε ότι η γήρανση προέρχεται από τη συσσώρευση αντιδραστικών προϊόντων οξείδωσης (ελεύθερες ρίζες), που προκαλούν μοριακή βλάβη. Η πρόσφατη έρευνα, ωστόσο δείχνει ότι αυτό είναι απίθανο να είναι η πλήρης εικόνα. «Η τρέχουσα πιο δημοφιλής ερμηνεία είναι ότι η γήρανση είναι μια ανεπιθύμητη παρενέργεια των βιολογικών διεργασιών που προάγουν την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή στη νεαρή μας ηλικία», λέει η Slack.
Μετά από ένα ορισμένο σημείο, οι ίδιοι μηχανισμοί που κάποτε μας έκαναν πιο δυνατούς αρχίζουν να μας εξασθενούν και το σώμα αδυνατεί να τους απενεργοποιήσει. Οι επιστήμονες αποκαλούν αυτό το φαινόμενο, θεωρία της γήρανσης λόγω «υπερλειτουργίας». «Είναι σαν να αφήνουμε να έχουμε αφήσει ανοιχτή τη βρύση», λέει η Slack. «Πρέπει να γεμίσουμε το μπάνιο, αλλά αν αφήσουμε τη βρύση ανοιχτή, το νερό ξεχειλίζει και το πλημμυρίζουμε», προσθέτει.
Μύθος: Τα γηρατειά σημαίνουν αυτόματα κακή υγεία
Τα ευρήματα από τη μελέτη του Perls σε αιωνόβιους έδειξαν ότι η πιανίστρια και ο ράφτης δεν ήταν οι εξαιρέσεις. Οι άνθρωποι που φτάνουν τα 100 δεν ζουν απλά πολλά χρόνια, τείνουν να αποφεύγουν σοβαρές ασθένειες μέχρι το τελευταίο κεφάλαιο της ζωής τους. Τα ιατρικά ιστορικά των συμμετεχόντων στην έρευνα του, υποδηλώνουν ότι υπάρχουν τρεις ευρείες κατηγορίες αιωνόβιων. Περίπου το 43% είναι οι «καθυστερητές», που δεν εμφανίζουν ασθένειες που σχετίζονται με την ηλικία μέχρι να φτάσουν στα ογδόντα τους. Ένα άλλο 42% είναι οι «επιζώντες» που ζουν με χρόνια ασθένεια από τα 60 και τα 70 τους, που ομως δεν τους οδηγεί στο θάνατο. Το υπόλοιπο 15% περίπου είναι οι «διαφυγόντες» – εκείνοι που δεν έχουν κλινικά αποδεδειγμένη ασθένεια μέχρι τα 100 τους χρόνια και άνω.
Είναι αλήθεια ότι η ηλικία είναι ένας σημαντικός παράγοντας κινδύνου για πολλές σοβαρές ασθένειες όπως καρδιακές παθήσεις, άνοια και διαβήτης. Αλλά ο Perls πιστεύει ότι το παλιό ρητό «όσο μεγαλώνεις, τόσο αρρωσταίνεις» είναι ψευδές. Προτιμά να το σκέφτεται ως «όσο μεγαλώνεις, τόσο πιο υγιής ήσουν».
Μύθος: Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να προλάβουμε τον θάνατο
Είναι πιθανό ότι οι αιωνόβιοι, και ιδιαίτερα οι υπεραιωνόβιοι (άτομα που ζουν έως τα 110 και άνω) έχουν γενετικές παραλλαγές που τους προστατεύουν από ασθένειες που σχετίζονται με την ηλικία, λέει ο Perls. Όμως, η γενετική δεν είναι η πλήρης εικόνα – όσον αφορά τη μακροζωία. Στην πραγματικότητα, η έρευνα δείχνει ότι μόνο το 25% περίπου της διακύμανσης της διάρκειας της ανθρώπινης ζωής οφείλεται στα γονίδια. Οι συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία και το περιβάλλον αποτελούν τη μερίδα του λέοντος.
«Αν κοιτάξει κανείς τους Adventists της Έβδομης Ημέρας, στην Καλιφόρνια», λέει ο Perls «διαπιστώνει ότι οι άνθρωποι αυτής της χριστιανικής κοινότητας τείνουν να ζουν έως και μια δεκαετία περισσότερο από τον μέσο όρο της Καλιφόρνιας. Δεν καπνίζουν, δεν πίνουν δεν τρώνε κρέας, κάτι που μπορεί να το εξηγήσει», προσθέτει. Ο Perls πιστεύει ότι οι περισσότεροι από εμάς θα μπορούσαν να φτάσουν εύκολα τα 90, ακολουθώντας έναν λογικά υγιεινό τρόπο ζωής από τη μέση ηλικία.
Ο διατροφικός επιδημιολόγος Frank Hu, από το TH Chan School of Public Health του Harvard, συμφωνεί. Η έρευνά του, που δημοσιεύτηκε στο British Medical Journal το 2020, αποκάλυψε πέντε παράγοντες τρόπου ζωής που θα μπορούσαν να μας χαρίσουν δέκα επιπλέον χρόνια. Οι άνθρωποι που δεν κάπνιζαν ποτέ, δεν έπιναν πολύ, είχαν φυσιολογικό δείκτη σωματικής μάζας, γυμναζόταν για περίπου 30 λεπτά την ημέρα και ακολουθούσαν δίαιτα υψηλής ποιότητας, επέκτειναν όχι μόνο τη διάρκεια ζωής τους, αλλά και τον αριθμό των ετών που έζησαν χωρίς σοβαρές ασθένειες, όπως ο διαβήτης, οι καρδιακές παθήσεις και ο καρκίνος. «Τα ευρήματα είναι λόγος αισιοδοξίας», λέει ο Hu. «Δεν χρειάζεται να γίνεις vegan ή να κάνεις μαραθώνιο». Μικρές τροποποιήσεις του στυλ ζωής, μπορεί να παρατείνουν τη ζωή μας, σημαντικά.
Η διακοπή της γήρανσης θα μπορούσε να είναι το κλειδί της μακροζωίας
Άλλες έρευνες για τη μακροζωία εστιάζονται σε έναν τύπο κυττάρου που συσσωρεύεται στους ιστούς μας καθώς μεγαλώνουμε. Αυτά τα κύτταρα δεν πολλαπλασιάζονται πλέον, αλλά αρνούνται επίσης να πεθάνουν. Οι βιολόγοι απέρριψαν κάποτε αυτά τα ζόμπι – που ονομάζονται γερασμένα κύτταρα – ως άσχετα με την υγεία και τις ασθένειες. Τώρα, μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι ο χειρισμός τους θα μπορούσε να είναι το κλειδί για καλύτερα γηρατειά. Η βιοχημικός Judith Campisi από το Ινστιτούτο Buck της Έρευνας για τη Γήρανση στην Καλιφόρνια, διαπίστωσε ότι τα γερασμένα κύτταρα εκλύουν φλεγμονώδεις πρωτεΐνες που βλάπτουν τους πέριξ ιστούς και σταματούν τα γύρω κύτταρα από το να διεξάγουν τις φυσιολογικές τους λειτουργίες. Η απομάκρυνσή τους από το σώμα μπορεί, επομένως να επιβραδύνει την έκπτωση που σχετίζεται με την ηλικία.
Στο εργαστήριο του James Kirkland στη Mayo Clinic της Μινεσότα, τα ποντίκια που έλαβαν φάρμακα που ονομάζονται senolytics, τα οποία επιλεκτικά σκοτώνουν αυτά τα γερασμένα κύτταρα, επέζησαν για περισσότερο από το κανονικό και παρουσίασαν καθυστερημένη εμφάνιση πολλών καταστάσεων που συνήθως σχετίζονται με το γήρας. Έκτοτε, διάφορες εταιρείες βιοτεχνολογίας, όπως η Unity Biotechnology, έθεσαν στις προτεραιότητες τους την έρευνα για τα senolytics ως μια πιθανή πηγή νεότητας.
Όμως δεν είναι όλοι πεπεισμένοι. «Δεν νομίζω ότι θα φτάσουν πολλούς ανθρώπους στα 100», προειδοποιεί ο Perls. Ωστόσο, πιστεύει ότι τα senolytics μπορεί να αποδειχθούν σημαντικά για τη διατήρηση της υγείας στη προχωρημένη ηλικία. Αυτή τη στιγμή, ερευνά τα γερασμένα κύτταρα των αιωνόβιων (και των μελών της οικογένειάς τους) για να διαπιστώσει εάν εκείνοι που γερνούν απίστευτα καλά έχουν μικρότερο φορτίο αυτών των κυττάρων.
Μπορούμε να μάθουμε πολλά από τα σκουλήκια και τη Δροσόφιλα (μύγα φρούτων)
Αν και οι μελέτες εξαιρετικά ηλικιωμένων είναι ζωτικής σημασίας για να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε το πώς να αντιστρέψουμε τη γήρανση στους ανθρώπους, μαθαίνουμε επίσης πολλά για τη μακροζωία από φαινομενικά άσχετους οργανισμούς όπως τα σκουλήκια και τα έντομα. «Συχνά αντιμετωπίζω δύσπιστα βλέμματα όταν λέω ότι δουλεύω με μύγες φρούτων», λέει η Slack. «Αλλά αυτό που γνωρίζουμε τώρα είναι ότι διαφορετικά είδη ζώων γηράσκουν με παρόμοιο τρόπο», συμπληρώνει.
Η έρευνα της Slack επικεντρώνεται ειδικά στη σηματοδότηση έκκρισης ινσουλίνης και πώς συμβάλλει στη γήρανση. «Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι αυτή η γραμμή σηματοδότησης επιτρέπει στο μικρό ζώο να μεγαλώσει και να αναπαραχθεί», συνεχίζει η Slack. Διαπίστωσε όμως, ότι αν εμποδίσει κανείς αυτή την διαδικασία, τα πειραματόζωα του εργαστηρίου ζουν πολύ περισσότερο από το αναμενόμενο. Η Slack λέει ότι μπορεί να παρατείνει τη ζωή μιας μύγας φρούτων έως και κατά 20% χωρίς επιβλαβείς συνέπειες, εκτός από το ότι ο οργανισμός δεν μπορεί πλέον να αναπαραχθεί. Το έργο της βασίζεται σε μια ανακάλυψη που έγινε πριν από σχεδόν 30 χρόνια, όταν οι επιστήμονες αφαίρεσαν τον υποδοχέα σηματοδότησης ινσουλίνης από ένα σκουλήκι και ως αποτέλεσμα, διπλασίασαν τη διάρκεια ζωής του. Χρειάζεται όμως περισσότερη έρευνα για να διαπιστωθεί εάν αυτά τα ευρήματα θα μπορούσαν να ισχύσουν στους ανθρώπους και με ποιο τρόπο ο χειρισμός ζωτικών οδών σηματοδότησης δεν θα προκαλούσε βλάβη.
Η νηστεία μπορεί να έχει όφελος μακροζωίας
Οι επιστήμονες μπορούν να βοηθήσουν τις μύγες και τα σκουλήκια να ζήσουν περισσότερο χρησιμοποιώντας εργαλεία γενετικής χειραγώγησης, αλλά γνωρίζουν επίσης έναν ευκολότερο τρόπο παράτασης της διάρκειας ζωής των οργανισμών: την πείνα. Στη δεκαετία του 1930, ο βιοχημικός Clive McCay ανακάλυψε ότι οι αρουραίοι με αυστηρά περιορισμένες δίαιτες ζούσαν έως και 33% περισσότερο από ότι θεωρούνταν πιθανό και αναμενόμενο. Πιο πρόσφατη έρευνα του Ινστιτούτου Salk στην Καλιφόρνια συνέκρινε αρουραίους που κατανάλωναν 30% λιγότερες θερμίδες από το κανονικό από τη μέση ηλικία και μετά, με ζώα που ακολουθούσαν μια τυπική δίαιτα. Όταν οι επιστήμονες ανέλυσαν κύτταρα από πολλούς ιστούς του σώματος των, διαπίστωσαν ότι κύτταρα από μεγαλύτερους σε ηλικία αρουραίους που έκαναν δίαιτα έμοιαζαν πολύ με αυτά των πολύ νεότερων ζώων.
Μια τέτοια ερευνητική εργασία αυξάνει την πιθανότητα να έχει ο περιορισμός των θερμίδων στον άνθρωπο, παρόμοια κέρδη στη διάρκεια ζωής και ίσως άλλα ευμενή αποτελέσματα στην υγεία. Δυστυχώς, δεν είναι μια ελκυστική ή σκόπιμη επιδίωξη για τους περισσότερους από εμάς. Οι διαλείπουσες δίαιτες νηστείας (όπως το 5:2) όπου οι άνθρωποι τρώνε κανονικά τις περισσότερες μέρες – εκτός από δυο μέρες δίαιτας χαμηλών θερμίδων – είναι δημοφιλείς σε άτομα που προσπαθούν να χάσουν βάρος. Ορισμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι αυτές οι δίαιτες θα μπορούσαν να έχουν όφελος μακροζωίας, αλλά τα στοιχεία δεν είναι ακόμη ξεκάθαρα. «Μερικοί άνθρωποι θεωρούν ότι η διαλείπουσα νηστεία είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να διατηρήσει κανείς ιδανικό βάρος», λέει η Slack. «Αλλά αν είναι ωφέλιμο ή όχι για να ζήσει περισσότερο, μένει να αποδειχθεί», καταλήγει.
Τα φάρμακα κατά της γήρανσης μπορεί να είναι προ των πυλών
Θα ήταν πολύ πιο απλό να παίρνει κανείς ένα χάπι για να παρατείνει τη ζωή του – και ιδανικά, την υγεία του. Οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι ορισμένα φαρμακευτικά προϊόντα μπορεί να πετύχουν αυτό το κόλπο. Η ανοσοκατασταλτική ραπαμυκίνη φαίνεται να παρατείνει τη διάρκεια ζωής σε ποντίκια. Ομοίως, το φάρμακο για τον διαβήτη μετφορμίνη φαίνεται να βοηθά τα ζώα του εργαστηρίου να ζήσουν περισσότερο. Ακόμη και μελέτες σε ανθρώπους που έλαβαν φάρμακα για διαβήτη τύπου 2 διαπίστωσαν ότι η μετφορμίνη σχετίζεται με βελτιωμένα (αλλά μη σχετιζόμενα) αποτελέσματα στην υγεία, όπως λιγότερα καρδιακά επεισόδια και διαγνώσεις καρκίνου. Επιπρόσθετα, μια μελέτη του 2014 διαπίστωσε ότι όσοι έλαβαν μετφορμίνη (για διαβήτη) ζούσαν περισσότερο, κατά μέσο όρο, από τους αντίστοιχους μη διαβητικούς ασθενείς που δεν έλαβαν το φάρμακο.
Μια τέτοια πολλά υποσχόμενη έρευνα οδήγησε σε αναφορές για άτομα που έλαβαν μετφορμίνη με την ελπίδα μεγαλύτερης διάρκειας ζωής. Αλλά, εξακολουθεί να υπάρχει έλλειψη πειστικών κλινικών στοιχείων ότι αυτό το φάρμακο θα ήταν επωφελές για υγιείς ανθρώπους. Ωστόσο, οι ερευνητές συνεχίζουν να ενδιαφέρονται. Το 2019, το FDA έδωσε το πράσινο φως στη μελέτη Targeting Aging with Metformin (TAME), με επικεφαλής τον Nir Barzilai, στο Ιατρικό Κολέγιο Albert Einstein στη Νέα Υόρκη. Το TAME θα διερευνήσει εάν η μετφορμίνη παρατείνει τον αριθμό των ετών καλής υγείας (χωρίς εγκεφαλικά, καρδιακή ανεπάρκεια, άνοια, καρκίνο ή θάνατο), στους συμμετέχοντες. «Θα είναι πραγματικά συναρπαστικό να δούμε τι θα συμβεί», λέει η Slack. «Η μετφορμίνη είναι πραγματικά φθηνή. Και πρέπει να έχουμε κατά νου ότι κάθε είδους φάρμακο που θα βελτιώσει τη διαδικασία γήρανσης θα πρέπει να είναι προσβάσιμο σε όλους», καταλήγει.
Πηγές: Wired, The Times
